Toverlantaarnmuseum: Hoe een uniek museum in een uniek gebouw terechtkwam

Weet u dat er in Heiloo een unieke collectie toverlantaarns te zien is? De toverlantaarn is een eeuwenoude projector waar prachtige glazen platen mee geprojecteerd konden worden. In het Toverlantaarn Museum in Heiloo zijn ruim honderd lantaarns te bewonderen. Martin Vliegenthart legt in dit artikel uit hoe de collectie in Heiloo terechtgekomen is en wat een toverlantaarn precies is.

In 2014 stond op de site van Herbestemming Noord-Holland een bericht dat men herbestemming zocht voor ruimtes in het hoofdgebouw van de voormalige Willibrordus Stichting. Hierop heb ik samen met een collega-toverlantaarnverzamelaar contact opgenomen met Henk Pannekoek, toentertijd servicecoördinator GGZ-gebouwen. Na een gesprek over wat we zochten en wilden, stond hij ervoor open om ruimte vrij te maken voor wat toen nog het Noord-Hollands Toverlantaarn Museum heette.

Tot die tijd was de collectie, die vanaf 1975 was opgebouwd, nog bij mij thuis gehuisvest. Maar de collectie was inmiddels zo uit zijn jasje gegroeid, dat het eigenlijk niet meer ging. Ook wilde ik graag de collectie zichtbaar maken voor het grote publiek. Dat de mogelijkheid zich voordeed elders een ruimte te kunnen huren en dan ook nog in een historisch gebouw was een unieke situatie.

In eerste instantie zou het Toverlantaarn Museum gehuisvest worden op de zolder van het Aloysiusgebouw. Maar door omstandigheden kon dat niet doorgaan. Samen met Nico Adrichem, de opvolger van Henk Pannekoek bij de GGZ-herbestemming, die zeer behulpzaam was met het bekijken van andere mogelijkheden, zijn we uiteindelijk medio 2015 terechtgekomen in een deel van het souterrain van het huidige WBC (Willibrordus Business Centrum). Daar ben ik hem nog steeds zeer dankbaar voor.

We zijn half 2015, in eigen beheer, de ruimtes gaan opknappen en opnieuw in gaan richten. We hebben aan WDD (Willibrordus Draait Door) 2015 meegedaan en in diverse ruimtes tijdelijke exposities gehouden en kindervoorstellingen met de toverlantaarn gegeven. Dat was een zeer groot succes.

In 2016 is het museum uiteindelijk, in stilte, opengegaan. De naam hadden we inmiddels veranderd van Noord-Hollands Toverlantaarn Museum in Toverlantaarn Museum Heiloo. In 2019 is er een stichting van gemaakt met de privécollectie in langdurige bruikleen. Dit is gedaan omdat een privémuseum niet aantrekkelijk is voor sponsoren of donoren.

In het museumkwartier op Landgoed Willibrordus is het Toverlantaarn Museum eigenlijk een vreemde eend in de bijt, omdat het als enige museum niets heeft wat verbindt met Heiloo. Er is echter een item in het museum dat wel degelijk met Heiloo te maken heeft, maar daar vertel ik misschien meer over in een volgend artikel.

Maar wat is er nu zo uniek en zeer speciaal en bijzonder aan dit museum? De collectie bestaat uit ‘magic lanterns’ oftewel toverlantaarns met bijbehorende items als projectieglazen/-stroken, lichtbronnen, lenzen, boeken, opbergmateriaal, reclamemateriaal, enz.

Een grote antieke toverlantaarn. - Toverlantaarn Museum Heiloo

De toverlantaarn is de voorloper van alle hedendaagse media om bewegende beelden te kunnen vertonen, zoals bijvoorbeeld mobieltjes, computers en filmprojectoren. De toverlantaarn is bedacht door de Nederlandse wetenschapper Christiaan Huygens in 1659. Deze eerste toverlantaarn is echter niet bewaard gebleven en dus ook niet te bewonderen in onze collectie. Maar in de collectie van het Toverlantaarn Museum Heiloo staan wel zeer oude exemplaren uit de periode 1740 tot 1920. En de meeste daarvan zijn ook nog compleet en werkend.

Met de toverlantaarn werden in eerste instantie handbeschilderde glasplaten geprojecteerd op een opgehangen wit laken. Dit deed men op jaarmarkten in kermistenten, in theaters, bioscopen, enz. Omdat men in die tijd nog nooit geprojecteerde beelden had gezien, werd dit als magie of toveren beschouwd omdat er plots geesten of dieren of andere afbeeldingen op het laken verschenen.

Vijf mooie toverlantaarn schuifplaten uit de 18e eeuw. - Toverlantaarn Museum Heiloo

In latere tijden werden het bijvoorbeeld een serie platen, waarbij een verhaal werd verteld met muziek en effecten erbij. Ook vond men een manier om meerdere platen over elkaar heen te plaatsen en met dubbellens toverlantaarns te gaan werken, waardoor men bewegingen kon laten zien. Bijvoorbeeld een schip op de woeste golven of een brullende leeuw. De tijd van de toverlantaarn eindigde eigenlijk bij de opkomst van de film, die in 1895 bedacht werd. Rond 1920 werd de toverlantaarn in theaters en bioscopen vervangen door de filmprojector. 

Dit unieke museum heeft 110 toverlantaarns in de collectie, van speelgoedprojector voor de welgestelde jeugd tot professionele zeer grote modellen, die bij instellingen als bijvoorbeeld universiteiten, bioscopen, kerken., enz. werden gebruikt. En tevens voor elk type de bijbehorende prachtige glasplaten of stroken. Het museum is elke zaterdag te bezoeken van 13:00 tot 17:00 uur. Zie voor verdere informatie www.toverlantaarnmuseumheiloo.nl